Ένας κβαντικός άνθρωπος

Η γάτα του Σρέντιγκερ βρίσκεται μέσα σε ένα κουτί. Στο κουτί είναι εγκατεστημένος ένας μηχανισμός που της δίνει 50% πιθανότητες να είναι ζωντανή και 50 % νεκρή. Μόνο αν ανοίξουμε το κουτί θα μάθουμε τι της συνέβη. Βάσει της κβαντομηχανικής, μέχρι να ανοίξουμε το κουτί και να την παρατηρήσουμε, η γάτα είναι ταυτόχρονα νεκρή και ζωντανή και μόνο όταν την παρατηρήσουμε θα οριστικοποιηθεί η κατάστασή της σε ζωντανή ή νεκρή. Μα γίνεται αυτό; Ο Σρέντιγκερ λέει πως δεν γίνεται, πως η γάτα είτε ζει είτε έχει πεθάνει, ανεξαρτήτως της παρατηρήσεώς μας. Άλλοι διαφωνούν, πάντως δεν έχουμε καταφέρει ακόμα να βρούμε ενιαίους φυσικούς νόμους που να εξηγούν ικανοποιητικά τέτοια παράδοξα που υπάρχουν ανάμεσα σε όσα ξέρουμε για τον μικρόκοσμο και τον μακρόκοσμο.

Η τελευταία ταινία των αδελφών Κοέν ξεκινά με μια εισαγωγή φαινομενικά άσχετη με την υπόλοιπη ταινία, μια εισαγωγή που έχει ρόλο δραματουργικά ανάλογο με την εισαγωγή του «Magnolia». Στην Ανατολική Ευρώπη του 19ου αιώνα Εβραίος γυρνά το βράδυ σπίτι. Μάντεψε ποιός μου μίλησε στο δρόμο, λέει στη γυναίκα του. Ποιός; Ο τάδε. Είμαστε καταραμένοι, έχει πεθάνει από τύφο πριν τρία χρόνια, του εξηγεί. Η πόρτα χτυπά. Ο άντρας τον έχει καλέσει για σούπα. Είσαι φάντασμα, είσαι ντιμπούκ, λέει στον ξένο η γυναίκα. Όχι, είχα αρρωστήσει με τύφο, αλλά έγινα καλά, της απαντά. Η γυναίκα τον μαχαιρώνει. Ο ξένος φεύγει από το σπίτι μέσα στη χιονισμένη νύχτα, ενώ μια κόκκινη κηλίδα εμφανίζεται κάτω από τη μαχαιριά. Θα μας συλλάβουν, λέει ο άντρας. Απαλλαγήκαμε από το κακό το πνεύμα, λέει η γυναίκα. Ποιός έχει δίκιο; Δυο διαφορετικοί παρατηρητές - δυο διαφορετικές θέσεις του ξένου: η γυναίκα παρατηρεί ένα νεκρό, ο άντρας ένα ζωντανό. Τι ήταν τελικά ο ξένος, ζωντανός ή νεκρός; Στους τίτλους εμφανίζεται ως ντιμπούκ με ερωτηματικό.

Η κυρίως ιστορία της ταινίας αρχίζει με την κάμερα να βγαίνει μέσα από ένα αυτί, σαν στο «Μπλε Βελούδο», κι ενώ ακούγεται το «Don΄t you want somebody to love» (στίχοι του οποίου θα χρησιμοποιηθούν αργότερα από υπέργηρο ραββίνο, εκεί που η ποπ κουλτούρα συναντά ειρωνικά το απόσταγμα σοφίας και υπερχιλιετούς παράδοσης, σε μια χαρακτηριστικά κοενική σκηνή). Ο Λάρι Γκρόπνικ είναι καθηγητής Φυσικής στη Μινεζότα των τελών της δεκαετίας του 60. Τον βλέπουμε να διδάσκει τη γάτα του Σρέντιγκερ και την «Αρχή της Αβεβαιότητας». Η ως τώρα τακτοποιημένη ζωή του αρχίζει να καταρρέει, αφού -μεταξύ άλλων πολλών- ένας φοιτητής προσπαθεί να τον δωροδοκήσει κι ο πατέρας του φοιτητή να τον εκβιάσει (με διαλόγους από τους καλύτερους στην καριέρα των Κοέν), η γυναίκα του θέλει να τον χωρίσει γιατί αγαπά οικογενειακό γνωστό, η γυναίκα και ο γνωστός θέλουν να τον ξεσπιτώσουν, ο αδελφός του μπλέκεται στην μια μετά την άλλη πανάκριβη και ντροπιαστική δικαστική περιπέτεια, ενώ η επικείμενη μονιμοποίησή του στο Πανεπιστήμιο κινδυνεύει από ανώνυμα συκοφαντικά γράμματα.

Κι ενώ η κατάρρευση του ήρωα εξελίσσεται, κι ενώ με το ίδιο υλικό, τον ίδιο πλούτο παραμέτρων, δευτερευόντων χαρακτήρων και πιθανών πλοκών που έχουν στήσει, η ιστορία τους θα μπορούσε να είχε πάρει δέκα διαφορετικές κατευθύνσεις, έρχεται το τέλος της ταινίας. Δεν το προβλέπεις με τίποτα, δεν είναι προϊόν κλιμάκωσης, είναι εντελώς απότομο, εκεί που περιμένεις να δεις τι θα γίνει με τον βασικό της ήρωα ξαφνικά με το πιο απροσδόκητο πλάνο το πιο απροσδόκητο φινάλε. Ένα φινάλε που έρχεται από το πουθενά, από το βάθος του ορίζοντα, ένα φινάλε που πιστεύω ότι θα εκτιμηθεί περισσότερο με το πέρασμα των χρόνων και θα αποκτήσει εξέχουσα θέση στη φιλμογραφία των Κοέν, ένα φινάλε που παράλληλα όμως θα ξενερώσει όσους δουν την ταινία ανυποψίαστοι επειδή βόλευε η ώρα στο μουλτιπλέξ και θα τους επιβεβαιώσει την υποψία ότι έβλεπαν μια ταινία φευγάτη (ας σημειωθεί ότι το τέλος της αμέσως προηγούμενης ταινίας τους -του «Καυτού Απόρρητου»- είναι ακόμη πιο αντισυμβατικό, αφού την κορύφωση της δαιδαλώδους πλοκής του αντί να τη βλέπουμε να διαδραματίζεται με εικόνες, απλώς την ακούμε να την διηγείται ένας δευτεραγωνιστής σε έναν άλλο αδιάφορα και υπηρεσιακά, λες και ό,τι βλέπαμε σε όλη την ταινία δεν είχε σημασία).

Το τέλος του «Σοβαρού Ανθρώπου» αφήνει ανοιχτό το τι θα γίνει με δύο από τους ήρωες της ταινίας, που η ζωή τους βρίσκεται σε κίνδυνο για διαφορετικούς λόγους. Τι θα τους συμβεί μετά το τέλος της; Θα ζήσουν ή θα πεθάνουν; Όσο δεν τους παρατηρούμε εμείς ως θεατές, όσο σαν τον παρατηρητή της γάτας του Σρέντιγκερ δεν έχουμε τη δυνατότητα να ανοίξουμε το κουτί και να δούμε, θα παραμένουν ταυτόχρονα ζωντανοί και νεκροί. Αν στο «Καμιά Πατρίδα για τους Μελλοθάνατους» ο Μπαρδέμ - Τύχη, ο Μπαρδέμ - Χάος έκρινε τη ζωή των υποψηφίων θυμάτων του από το κορώνα - γράμματα, εδώ οι Κοέν κλείνουν την ταινία τους με το κέρμα στον αέρα. Χωρίς τη δική μας παρατήρηση, με το έργο να τελειώνει στο σημείο που τέλειωσε, το κουτί με τη γάτα δεν ανοίγει, η υπέρθεση της δεν αίρεται, οι ήρωες μένουν ταυτόχρονα ζωντανοί και νεκροί: πρόκειται για μια κβαντική κατάσταση στην οποία είναι λίαν αμφίβολο αν έχει ξανατοποθετηθεί συνειδητά κινηματογραφικός ήρωας.
Εκτός από τον μικρόκοσμο και τον μακρόκοσμο υπάρχει και ο κοενικός κόσμος, ένας κόσμος στον οποίο τα παράδοξα της φυσικής γίνονται υπαινικτική κινηματογραφική πρώτη ύλη, ένας κόσμος όπου βασικές αφηγηματικές συμβάσεις αποδομούνται λόγω διαύγειας και όχι λόγω θολούρας, ως προϊόν σεναριακού πλούτου και όχι ως αποτέλεσμα σεναριακής αμηχανίας, ένας κόσμος που οι δημιουργικές τους ελευθερίες γίνονται ολοένα και πιο τολμηρές, ολοένα και πιο συναρπαστικές, ενώ ταυτόχρονα μετατρέπονται σε ολοένα και πιο διακριτικές. Ποιός ο λόγος να τις φωνάζουν; Αφήνουν να τις φωνάξουν κάτι ευτυχείς θεατές, ευτυχείς γιατί ακόμα και λάθος να τους διάβασαν, εκεί ακριβώς που τελειώνει η απόλαυση του δημιουργού αρχίζει η απόλαυση του θεατή: στο έργο που προβάλλεται στην οθόνη. Τους ανήκει η δημιουργία, μας ανήκει η ερμηνεία.

(Κείμενο γραμμένο για το ελculture)