Ο χρόνος και ο χώρος

Μπορεί για το «Αvatar» να ακούμε κατά κόρον ότι είναι μια ταινία που έως χθες δεν θα μπορούσε να έχει γυριστεί (ο Τζέιμς Κάμερον είχε γράψει τη βάση του σεναρίου εδώ και 15 χρόνια, περίμενε όμως υπομονετικά ώστε η τεχνολογία να φτάσει σε ικανοποιητικό για τις απαιτήσεις του επίπεδο και όταν το έφτασε έριξε ένα σκασμό λεφτά για να το πραγματώσει - δυο από τις βασικές όψεις της τελειομανίας του), αλλά εκείνο που δεν πολυακούμε είναι ότι πρόκειται, επίσης, για μια ταινία που αύριο θα έχει χάσει μεγάλο μέρος από τη μαγεία της. Κάθε ταινία που στηρίζεται τόσο θεμελιακά στα εφέ είναι αναπόφευκτο να φανεί περισσότερο ή λιγότερο παρωχημένη μόλις η τεχνολογία εξελιχθεί. Ωστόσο αυτό κάθε άλλο παρά ανασταλτικά πρέπει να λειτουργεί στη σχέση του «Αvatar» με το σήμερα: ακριβώς επειδή η αξία του θα σχετικοποιηθεί στο μέλλον, απολυτοποιείται στο παρόν. Αξίζει δηλαδή να το δει κανείς σήμερα, επειδή σήμερα είναι που μπορεί να του προσφέρει όλα του τα δώρα.

Εδώ και τώρα «Αvatar» λοιπόν; Τώρα ναι, εδώ όχι. Όχι στον υπολογιστή σου, αλλά στον κινηματογράφο. Και απαραιτήτως σε αίθουσα που το προβάλλει με 3D γυαλιά (παρεμπιπτόντως, όταν πρόσφατα ρωτήθηκε στην Αθήνα ο Κόπολα, αν θεωρεί ότι η «πειρατεία» μπορεί να καταπολεμηθεί με την τρισδιάστατη τεχνολογία, είχε πει «όχι», προσφέροντας μάλιστα τις δικές του εκτιμήσεις για το θέμα. Δεν θα αλλάξει γνώμη, αλλά ίσως βλέποντας το «Αvatar» γίνει μια στάλα λιγότερο κατηγορηματικός).

Στις κριτικές πολλοί συγκρίνουν την επίδραση του «Avatar» με το σοκ που είχε προκαλέσει ο «Πόλεμος των Άστρων». Όταν βγήκε ο «Πόλεμος των Άστρων» ήμουν μικρός. Τον είδα μια δεκαετία αργότερα σε βιντεοκασέτα. Δεν με κέρδισε, ποτέ δεν κατάλαβα προς τι όλος αυτός ο χαμός. Αλλά αν τον είχα δει στους κινηματογράφους το 1977, ίσως να είχα καταλάβει. Ίσως λοιπόν κι ο γιος μου αν δει σε καμιά δεκαετία το «Avatar» να μην καταλάβει προς τι όλος αυτός ο χαμός. Αν μάλιστα του πω ότι επειδή έτυχε να κάθομαι πρώτη σειρά, σε μια σκηνή έγειρα ενστικτωδώς το κεφάλι να μην με βρει ένα θραύσμα, θα με κοιτάει σαν εξωγήινο (Πανδωριανό ενδεχομένως). Έτσι, αυτό που κατεξοχήν θα μου μείνει από το «Avatar» είναι η εμπειρία του, μια εμπειρία που ενώ ήταν ταινία ήταν ταυτόχρονα και κάτι πιο άμεσο, πιο βιωματικό. Αν αύριο γίνει και αυτό συνήθεια και πάψει να εντυπωσιάζει, αυτό δεν μπορεί να αναιρέσει την πρώτη φορά που το ένιωσες. Δεν είμαστε ιστορικοί του σινεμά, θεατές είμαστε. Τα συναισθήματά μας δεν θα περιμένουν να αρχειοθετηθούν για να δουν αν είχαν δίκιο. Δίκιο είχαν. Σήμερα. Αύριο ας μην έχουν. Δεν θα περιμένει η τωρινή μας εμπειρία την αυριανή της δικαίωση. Δεν εξαρτάται από καμία αίρεση. Είναι πλήρης. Μπορεί καλλιτεχνικά οι ταινίες να ζυγίζονται σε βάθος χρόνου, οι εμπειρίες όμως καθορίζονται πάντα από το χρόνο και το χώρο τους.

Υπό αυτήν την έννοια βρίσκω μάλλον παραπλανητική τη συζήτηση για το αν το περιεχόμενο της ταινίας είναι αντάξιο της εικόνας της, αφού μετατοπίζει την προσοχή μας από αυτό που έχει σημασία σε εκείνο που δεν έχει. Σε δυο περιπτώσεις η συζήτηση θα είχε νόημα: είτε αν ήταν φόλα το σενάριο και κατάφερνε να σε κάνει να βαρεθείς (αλλά με τον Κάμερον αυτά δεν παίζουν), είτε αν συνέβαινε το αντίθετο, αν δηλαδή η ταινία ήταν αντιστοίχου διαμετρήματος κατόρθωμα εκτός από το οπτικό και σε επίπεδο ουσίας. Αλλά όταν βρεθούν αυτοί που θα επενδύσουν 200 και 300 εκατομμύρια δολλάρια, ώστε να οπτικοποιήσουν π.χ. Λαρς Φον Τριερ, ή θα ξαναγραφτούν οι κανόνες της ελεύθερης αγοράς ή θα έχουμε αλλάξει οικονομικό σύστημα.

Τι είναι λοιπόν αυτό που έχει σημασία; Ότι ο Κάμερον αντί να ξοδέψει τα λεφτά προσφέροντάς μας για μια ακόμη φορά εικόνες που καταστρέφουν τον γνωστό κόσμο, τα ξοδεύει προσφέροντάς μας εικόνες που δημιουργούν έναν καινούριο. Με τα εφέ δεν ξανακαταστρέφεται ο πλανήτης μας αλλά χτίζεται ένας νέος. Την μέρα που είδα την ταινία, διάβαζα στο «Έψιλον» μια συνέντευξη του Φώτη Τερζάκη, ένα απόσπασμα της οποίας ταιριάζει στην Πανδώρα: «Υπάρχουν ανεπτυγμένες θρησκείες χωρίς καμιά παράσταση «Θεού» (βουδισμός, ταοϊσμός) και ακόμη περισσότερες χωρίς την κατασκευή μιας υπερβατικής σφαίρας που να είναι διακριτή ουσιολογικά από τον φυσικό, υλικό κόσμο. Η δύναμη η οποία λατρεύεται σ΄ αυτές είναι βασικά αδιαχώριστη από τη γονιμοποιό δύναμη της ίδιας της φύσης (το ινδουιστικό Βράχμαν είναι ακόμη, παρ΄όλες τις εννοιολογικές αφαιρέσεις, μια τέτοια δύναμη): η natura naturans oρισμένων χριστιανών μυστικών». Ο Θεός στην Πανδώρα λέγεται Eywa και είναι η Φύση, ένα οργανικό σύνολο όπου ακούς τις φωνές των νεκρών μέσα από τα λουλούδια και ζητάς συγγνώμη από τα θηράματά σου.

Όπως ακριβώς συμβαίνει στους «Αντικαταστάτες», ο ήρωας βάζει το μυαλό και το σώμα το βάζει το άβατάρ του, την ώρα που το δικό του μένει ξαπλωμένο. Ό,τι ξεκινάει σαν role play συνήθως τελειώνει με εθισμό και ταύτιση, κι ο ήρωας σύντομα θα θέλει να ενσωματωθεί εντελώς στον κόσμο που ως τώρα μισοεικονικά (μα και τόσο αληθινά) ζούσε. Κι όταν αναρωτηθεί: «Για ποιό λόγο να εγκαταλείψουν τον τρόπο ζωής τους, για μπλουτζίν και λάιτ μπύρα;» δεν ακούγεται στον κόσμο του, αλλά μας έχει μεταφέρει στον κόσμο του, τον έχει κάνει και δικό μας. Κι όμως σε προηγενέστερο σημείο της ταινίας τα λόγια του εταιριάρχη: «Εμείς τους προσφέραμε τα πάντα, θα τους χτίζαμε δρόμους, αλλά αυτοί επιλέγουν να ζουν στη λάσπη» δεν φάνταζαν παράλογα, ακριβώς επειδή η εξοικείωσή μας με τον κόσμο της Πανδώρας ήταν ακόμα μικρή. Ο κόσμος της εταιρείας (ο κόσμος μας δηλαδή) θέλει να εξορύξει ένα υπερπανάκριβο ορυκτό (το φωναχτό Μακ Γκάφιν της ταινίας) και να πάρει κάτι από τον πλανήτη όπου όλα έχουν τη θέση και τη σύνδεσή τους.

Να τρέχεις, να καλπάζεις, να πετάς, να υπάρχει αυτή η οργανική ενότητα των πάντων, ζωντανών και νεκρών, ζώων και φυτών. Πολύ καλό για να είναι αληθινό, αλλά τουλάχιστον είναι τρισδιάστατο.

(Κείμενο γραμμένο για το ελculture)