Oικογένεια εναντίον Οικογένειας

Ρωσία του σήμερα, διαμέρισμα μοντέρνα διακοσμημένο και ακριβά εξοπλισμένο, ένα ζευγάρι, ο άντρας μάλλον πάνω από τα 60, η γυναίκα -η Έλενα- κάποια χρόνια πιο κάτω. Κοιμούνται χωριστά, ο άντρας στο καλό υπνοδωμάτιο με τη θέα, η γυναίκα σε ένα εσωτερικό. Παραταύτα δεν μοιάζουν αποξενωμένοι. Φιλιούνται για καλημέρα, μιλάνε ευγενικά ο ένας στον άλλο, ένα πρωί κάνουν και έρωτα. Ένα σημείο τριβής έχουν όπου ανεβαίνουν κάπως οι τόνοι, αλλά κι από τον τρόπο που αντιδικούν δυο άνθρωποι μπορείς να βγάλεις συμπεράσματα για το είδος της σχέσης τους, και το συμπέρασμα που βγαίνει είναι μάλλον θετικό. Το σημείο τριβής αφορά τα παιδιά τους. Όχι τα κοινά παιδιά τους, αφού δεν έχουν παιδιά μαζί. Η γυναίκα έχει ένα γιο κι ο άντρας μια κόρη από προηγούμενους γάμους. Στην πορεία της ταινίας θα μάθουμε ότι μεταξύ τους γνωρίζονται δέκα χρόνια και είναι παντρεμένοι τα δύο. Γνωρίστηκαν στο νοσοκομείο, εκείνη ήταν νοσοκόμα του. Εκείνος είναι πλούσιος (και μάλιστα πολύ), εκείνη δεν ήταν ποτέ. Εκείνη δίνει τη σύνταξή της στο γιο της, εκείνος του είχε δανείσει κάποτε ένα ποσό που δεν του το επέστρεψε. Εκείνη του ζητά τώρα να βοηθήσει κι άλλο, να δώσει χρήματα ώστε να γραφτεί ο εγγονός της σε Πανεπιστήμιο, ειδάλλως θα τον πάρουν στον στρατό και ο στρατός μπορεί να σημαίνει Τσετσενία και γενικά ζόρικες καταστάσεις. Εκείνος δυσανασχετεί. Γιατί πρέπει να φροντίζω εγώ την οικογένειά σου; Μαζί σου ζω, όχι με αυτούς. Κι έπειτα είναι και θέμα αρχών, ισχυρίζεται. Κατηγορεί δηλαδή το γιο της ότι δεν κάνει τίποτα για να αναλάβει τα βάρη της οικογένειάς του και πως αν τους δώσει πάλι χρήματα θα είναι σαν να τον επιβραβεύει. Εκείνη του απαντά ότι δεν δείχνει την ίδια αυστηρότητα με την δική του κόρη, ότι τα κριτήριά του μαζί της είναι διαφορετικά, καθώς ζει πολυτελώς από τα χρήματα που της δίνει.

Όταν συναντάμε το γιο της αντιλαμβανόμαστε πως πράγματι είναι μυθικός κοπρίτης. Περνάει τις μέρες του μασουλώντας φιστίκια και πίνοντας μπύρες. Όχι μόνο δεν έχει δουλειά, όχι μόνο δεν ψάχνει, αλλά ούτε καν τον απασχολεί να ψάξει. Ο εγγονός είναι φωτοτυπία του γιου και στο σουλούπι και σε συμπεριφορά. Μέχρι που ρίχνει από το μπαλκόνι ροχάλες ακριβώς σαν τον μπαμπά. Διαψεύδοντας τις προκαταλήψεις μας, δεν είναι η φτωχή οικογένεια του γιου της Έλενα, αλλά η πλούσια χαϊδεμένη κόρη του άντρα της, εκείνη που παρά το κυνικό προσωπείο της μοιάζει να διατηρεί κάποιες ευαισθησίες. Επιλέγει -όπως δηλώνει στον πατέρα της τουλάχιστον- να μην κάνει παιδιά, οι λόγοι της επιλογής της υποδηλώνουν έλλειψη ιδανικών και υπαρξιακό πόνο, η επιλογή της ωστόσο είναι συνειδητοποιημένη. Αντίθετα ο γιος και η νύφη της Έλενα μολονότι βρίσκονται σε άσχημη οικονομική κατάσταση, μολονότι έχουν ήδη εκτός από τον μεγάλο τους γιο κι ένα μωρό που προήλθε από «ατύχημα», ανακοινώνουν ότι περιμένουν κι άλλο παιδί.

Μπορεί να διακρίνει κανείς μια διαφορά ανάμεσα στις γενιές. Η Έλενα και ο άντρας της δεν είναι απλώς η πηγή εσόδων των παιδιών τους. Είναι γενικότερα οι ενεργητικοί πρωταγωνιστές της ιστορίας, κινούν τα νήματα, ενώ τα παιδιά δέχονται παθητικά τις εξελίξεις όπως έρχονται. Στην «Επιστροφή», ο Αντρέι Ζβιανγκίτσεφ μας έδειχνε έναν πατέρα που μετά την μακροχρόνια εξαφάνισή του επέλεγε να σκληραγωγήσει τα μικρά παιδιά του με τρόπο ακραίο. Στην «Elena» τα παιδιά είναι ενήλικοι, μέχρι και το εγγόνι κοντεύει να ενηλικiωθεί, αλλά είμαστε στο άλλο άκρο, που οι γονείς τα κακομαθαίνουν, που τους τα δίνουν όλα χωρίς αντιστάσεις. Θέλει μήπως ο σκηνοθέτης να μας πει πως η νεότερη μετακομμουνιστική ρωσική γενιά παραδίδεται στον υλισμό και την απάθεια; Δεν ξέρω – δεν απαντώ. Σίγουρα πάντως η διαβρωτική επίδραση του χρήματος παίζει κεντρικό ρόλο στον προβληματισμό του. Ο άντρας της Έλενα κυνήγησε και έβγαλε πολλά λεφτά στη ζωή του, με αποτέλεσμα η ζωή η δική του αλλά και όλων των υπολοίπων επηρεάζεται καταλυτικά από το γεγονός πως έχει βγάλει αρκετά λεφτά για όλους.

-----

Το μέγεθος “οικογένεια” μπορεί να παρουσιάζεται πάντα ως ο στυλοβάτης και ο ηθικός φάρος των κοινωνιών, ωστόσο οι οικογένειες είναι κάτι σαν αξιακές υπερδυνάμεις: σε κάθε περίπτωση που υπάρχει σύγκρουση, πόσοι άραγε βάζουν γενικές αρχές δικαίου ή το ευρύτερο κοινωνικό καλό πάνω από την προστασία των συμφερόντων των παιδιών τους; Αν όμως ο παράγοντας οικογένεια δεν χάνει σε άλλες συγκρούσεις, τι συμβαίνει όταν μέσα σε μια οικογένεια συγκρούονται δυο άλλες; Αν δηλαδή η επιβίωση και η πρόοδος της οικογένειας σου αποτελεί συχνότατα το τελικό ηθικό κριτήριο με τον οποίο κινείσαι στην κοινωνία και κάνεις τις επιλογές της ζωής σου, τι γίνεται αν έχεις να επιλέξεις ανάμεσα σε δύο οικογένειες; Πού να είναι η Έλενα αφοσιωμένη, όταν δυσκολεύεται να πετύχει το ευκταίο, να στρέψει δηλαδή τη νέα της οικογένεια με τρόπο τέτοιο που να ευεργετεί την παλιά; Ποιά είναι τα κριτήρια που επικρατούν όταν οι δύο υπερδυνάμεις δεν συμβιβάζονται, όταν υπάρχει εκ των πραγμάτων μια σύγκρουση στα θέλω και τις ανάγκες των μελών της μίας και της άλλης;

Ο Ζβιάνγκιτσεφ παρουσιάζει την Έλενα να κάνει μια ξεκάθαρη και αποφασιστική επιλογή. Πρόκειται για μια επιλογή που μπορεί να γεννήσει πολλές γόνιμες συζητήσεις, αλλά αντ' αυτών θα προτιμήσω τον άγονο δρόμο της μη αποκάλυψης μυστικών της πλοκής. Όχι ότι αυτό δεν είναι ψιλοπάγιο πρόβλημα κι όχι επίσης ότι δεν επανέρχομαι κάθε τόσο στο ίδιο αδιέξοδο. Γιατί στη δημοκρατία μπορεί καθώς λένε να μην υπάρχουν αδιέξοδα, αλλά στον τρόπο που προσπαθείς να συμβιβάσεις τα ασυμβίβαστα όταν μιλάς για μια ταινία σε όσους δεν την έχουν ακόμα δει, υπάρχουν και παραϋπάρχουν.

-----

Ο άντρας της Έλενα μπαίνει στο υπόγειο γκαράζ και πλησιάζει στο πολυτελές μαύρο αμάξι του. Όπως η κάμερα κινείται απαλά πάνω από το αυτοκίνητο θυμίζει διαφήμιση. Θυμίζει, αλλά είναι κάτι εντελώς διαφορετικό από διαφήμιση. Είναι το σημείο που διαχωρίζεται ο διαφημιστικός - εγκωμιαστικός λόγος από τον καλλιτεχνικό - κριτικό. Εκεί δηλαδή που στη διαφήμιση το αυτοκίνητο είναι σύμβολο επιτυχίας και μόνο, σύμβολο καταξίωσης και μόνο, αντικείμενο απόλαυσης και χλιδής, εδώ η κάμερα καθώς αναδεικνύει την αστραφτερή επιφάνεια του τελευταίου μοντέλου δεν αποθεώνει, αλλά έχει και κριτική χροιά. Μέσα σε μια διαφήμιση το αυτοκίνητο παρουσιάζεται ως αντικείμενο του πόθου σκέτα, δεν υπάρχουν τα συμφραζόμενα, δεν υπάρχει η σύγκριση, το όλο περιβάλλον είναι αποστειρωμένο, ο κόσμος που θα δούμε μέσα στο διαφημιστικό σποτ είναι ασορτί με το αυτοκίνητο, είναι μια τούρτα στην οποία το αυτοκίνητο αναδεικνύεται ως το κερασάκι. Είσαι πετυχημένος μέσα σε έναν πετυχημένο κόσμο. Στη διαφήμιση ο τροπαιούχος οδηγός δεν θα χαμογελάσει θριαμβευτικά σε αυτόν που του πουλά χαρτομάντηλα στο φανάρι, δεν θα χαμογελάσει περνώντας μπροστά από πεζοδρόμια με αστέγους. Αυτοί δεν υφίστανται ποτέ στον κόσμο της. Θα χαμογελά καθώς πατάει το γκάζι σε ένα άδειο αυτοκινητόδρομο ή μπροστά από εντυπωσιακά κτίρια μιας πεντακάθαρης πόλης. Γιατί στη διαφήμιση ναι μεν ξεχωρίζεις, αλλά οι ταξικές και γενικά οι οικονομικές διαφορές έχουν αποσιωπηθεί.

Στο σημείο της ταινίας που βλέπουμε τον ηλικιωμένο άντρα να μπαίνει στο υπέροχο αυτοκίνητό του, έχει ήδη προηγηθεί η κατάβαση της Έλενα από το πλούσιο προάστιο τους στη γειτονιά που μένει η οικογένεια του γιου, σε ένα σπίτι ακριβώς δίπλα σε εργοστάσια, έχουμε δει πόσο μικρό είναι το σπίτι, πόσο διαφορετικό απ' το δικό τους, έχει προηγηθεί η επιφύλαξη του άνδρα για το αν θα βοηθήσει οικονομικά το γιο ή όχι. Στη διαφήμιση το ακριβό αυτοκίνητο είναι το ποθητό έπαθλο για τον κάθε ένα που την βλέπει. Στη σκηνή της ταινίας το έπαθλο είναι για εκείνον στον οποίο ανήκει και σε αντιδιαστολή δεν είναι για όλους εκείνους στους οποίους δεν ανήκει. Και στην διαφήμιση και στην ταινία το αυτοκίνητο είναι αυτό που κατάφερες να αποκτήσεις, ωστόσο στον κόσμο της διαφήμισης επικράτησες μα δεν αδίκησες, κέρδισες μα δεν έχασε κανείς.

Βέβαια μόλις ο άντρας της Έλενα μπει μέσα και αρχίσει να οδηγεί, το σήμα της Αudiεμφανίζεται καθαρά στο τιμόνι, οπότε μάλλον πρόκειται εκτός των άλλων και για γκρίζα διαφήμιση, οπότε εκτός από διαφορά μεταξύ καλλιτεχνικής και διαφημιστικής εικόνας, έχουμε και τη συναίρεσή τους. Δεν θα αφήσω όμως ένα παλιοσήμα να μου χαλάσει τη θεωρία. Το βλέπω και σφυρίζω δήθεν αδιάφορα.

(Κείμενο γραμμένο για το ελculture)