Με έλεγαν μάγισσα, που καρδιές ράγισα.

Την γνώμη μου για την ταινία την έχω γράψει εδώ. Φοβάμαι πως ήδη σε αυτήν υπάρχουν έμμεσα ή άμεσα spoilers, αλλά αφού οι απόψεις που τώρα θα σχολιάσω είναι φουλ στα spoilers, θα του δώσω κι εγώ να καταλάβει.

---

Αντουανέττα Αγγελίδη (σκηνοθέτης) & Ρέα Βαλντέν (διδάκτωρ φιλοσοφίας):

«Η γυναικεία ηδονή, η γυναίκα ως υποκείμενο ηδονής, είναι το απόλυτο κακό, πηγή κάθε συμφοράς -από τον θάνατο του παιδιού της μέχρι τον ευνουχισμό του άνδρα».

Η ταινία βέβαια μάς δείχνει το παιδί να σηκώνεται από το κρεβάτι του και τελικά να ανεβαίνει στο παράθυρο, να γλιστράει και να πέφτει να σκοτώνεται, ενώ οι γονείς του κάνουν έρωτα. Και οι δυο τους. Μποθ. Μεταξύ τους. Δεν είναι η μάνα μόνη της σπίτι αυνανιζόμενη, η οποία προκειμένου να υπηρετήσει την δική της ηδονή δεν ακούει το παιδί τους. Δύο ηδονές υπηρετούνται, και η ανδρική και η γυναικεία, και είναι τόσο ο πατέρας όσο και η μάνα που δεν ακούν το παιδί.

Βέβαια την κατάθλιψη, τις τύψεις και την τρέλα την παθαίνει η γυναίκα. Αλλά αυτό γιατί να συνιστά κατηγορώ κατά της γυναίκας, που δεν μπορεί να συνέλθει, και να μην συνιστά από την ανάποδη κατηγορώ κατά του άντρα, που μια χαρά συνέρχεται, που συνέρχεται τόσο, ώστε αναλαμβάνει να ψυχοθεραπεύσει και τη γυναίκα του;

Και αυτό πάει σε μια σειρά ακόμα από στοιχεία. «Εσύ δεν ήξερες ότι τελευταία τα βράδια τελευταία σηκωνόταν από το κρεβάτι του», του λέει εκείνη γεμάτη τύψεις. Γιατί να μην το ήξερε; Η γυναίκα του έβαζε τα παπούτσια ανάποδα, με αποτέλεσμα να του στραβώσει τα ποδαράκια. Τα βλέπουμε και στον πρόλογο της ταινίας σε ανάποδη θέση κάτω από το κρεβατάκι του. Αυτός γιατί δεν το είχε προσέξει; Γιατί η δικιά του η απουσία, η σωματική ή η της φροντίδας, να θεωρείται εξαρχής αθώα; Ποιός ενοχοποιεί τη γυναίκα και αθωώνει τον άντρα; Ο Λαρς Φον Τριερ ή ο τρόπος που είδαν την ταινία οι Αγγελίδη - Βαλντέν;

«Ακόμα πιο δαιμονική, όμως, είναι η μητρότητα, η οποία παρουσιάζεται ως είδος φόνου. Η μητέρα είναι ένοχη σε κάθε περίπτωση: ένοχη επειδή γεννάει το παιδί, εξορίζοντάς το από το καταφύγιο της μήτρας, και ταυτόχρονα ένοχη επειδή το κρατά κολλημένο επάνω της».

Μόνη εξήγηση που έχω, είναι ότι αυτό πρέπει να αποτελεί κομμάτι από κάποιο άλλο κείμενο, τσιτάτο ή μανιφέστο, κι επειδή το έχουν αγαπήσει πολύ η Αγγελίδη και η Βαλντέν είπαν να το κολλήσουν εδώ. Απόλυτα σεβαστό και θα αποτελούσε μικροψυχία να κολλήσουμε σε σχολαστικισμούς του στυλ πως το υπέροχο αυτό απόσπασμα δεν έχει καμία σχέση με την ταινία.

«Αυτοί οι εφιάλτες δεν αμφισβητούν, αλλά ενισχύουν τα κυρίαρχα ιδεολογικά στερεότυπα»

Τα οποία όμως ποιά είναι; Ότι η ανθρώπινη φύση είναι κακή; Ότι οι γυναίκες είναι μάγισσες; Ότι η μητρότητα είναι φόνος;

Μαρία Ρεπούση (αναπληρώτρια καθηγήτρια Ιστορίας ΑΠΘ):

«Στη διάρκεια του 16ου και του 17ου αιώνα, κάθε γυναίκα κινδύνευε να κατηγορηθεί σαν μάγισσα και να οδηγηθεί στο δικαστήριο. Πολλές από αυτές, δεκάδες χιλιάδες, σύμφωνα με συντηρητικές εκτιμήσεις 110.000 δίκες το διάστημα 1450-1750, θα διωχθούν τελικά με κατηγορία τις προνομιακές τους σχέσεις με τις δυνάμεις του κακού. Πουλημένες στον Σατανά με αντάλλαγμα υπερφυσικές δυνάμεις για να πράξουν το κακό που έχουν μέσα τους, συλλαμβάνονται, βασανίζονται για να αποκαλύψουν τις μυστικές τους συμφωνίες με τον Αντίχριστο, αναγκάζονται να συνειδητοποιήσουν τη σατανική τους φύση και να την ομολογήσουν και πολλές από αυτές, οι μισές περίπου από όσες κρίνονται ένοχες, θανατώνονται δημόσια στην πυρά ή στην κρεμάλα.
Το χαλάζι που έπεσε και κατέστρεψε τα σπαρτά, το γελάδι που ψόφησε, η κότα του γείτονα που δεν γέννησε αβγά, το παιδί που αρρώστησε, ήταν συχνά τα σημάδια της μαγικής ικανότητας κάποιων γυναικών που είχαν πουλήσει την ψυχή τους στον διάβολο.
Την ιστορία αυτή ανακαλεί η τελευταία κινηματογραφική αφήγηση του Τρίερ, «ο Αντίχριστος». Οχι για να την καταγγείλει, να την αμφισβητήσει, να την προβληματίσει. Για να τη δικαιώσει».

!!!!!!

Τα θαυμαστικά δεν σημαίνουν πως ισχυρίζομαι ότι ο Τρίερ θέλει να καταγγείλει και να αμφισβητήσει την ιστορία αυτή. Αλλά σημαίνουν πως σίγουρα δεν θέλει και να τη δικαιώσει. Και νομίζω εδώ είναι και το κλειδί της αντίληψης της Ρεπούση, αλλά και του τίτλου που ρωτά αν πρόκειται για παραλήρημα μισογυνισμού ή παρεξηγημένο αριστούργημα. Δεν είναι ταινία αυτό που βλέπουμε. Είναι ιδεολογική πλατφόρμα, όπου ο σκηνοθέτης πρέπει είτε να καταγγείλει τη δαιμονοποίηση των γυναικών στο μεσαίωνα είτε να τη δικαιώσει. Άλλη λύση, όπως ας πούμε ο σκηνοθέτης να μην θέλει ούτε να καταγγείλει ούτε να δικαιώσει τον ισχυρισμό πως οι γυναίκες είναι διαβολικά όντα, αλλά να τον χρησιμοποιεί ως τμήμα της πλοκής της ταινίας του, που θα έχει μια επίπτωση στον χαρακτήρα της πρωταγωνίστριάς του, προφανώς δεν υπάρχει. Συμπεραίνω μάλιστα ότι πρόκειται για ένα ζήτημα που είναι ακόμα στο τραπέζι. Είναι ή δεν είναι οι γυναίκες όργανα του οξαπωδώ; Και στο μείζον αυτό ιδεολογικό δίλημμα των καιρών μας, ο Λαρς Φον Τρίερ δυστυχώς αποφαίνεται πως, ναι, είναι. Και πρέπει να καούν στην πυρά. Ή για να μην αδικήσω την Μαρία Ρεπούση, ίσως πρόκειται για μια ιδεολογική διαφορά που είχε κάπως ηρεμήσει για μερικούς αιώνες, αλλά την επαναφέρει τώρα στο προσκήνιο ο σκηνοθέτης, με μια απόφανση που μπορεί να δρομολογήσει σε πολύ -μα πάρα πολύ- επικίνδυνα πισωγυρίσματα.

«Η ηρωίδα του είναι αρχικά ένα καταπιεσμένο θηλυκό, που δεν έχει συνείδηση της σατανικής φύσης του, μια διανοούμενη, υποψήφια διδάκτορας που ασχολείται με τα βασανιστήρια που υφίστανται οι γυναίκες. Μάταιο. Καταλήγει να πιστέψει το βάσιμο των κατηγοριών εναντίον του φύλου της» .

Και μαζί με αυτήν και εσύ, Μαρία Ρεπούση. Βέβαια ο άντρας και γιατρός της, της επισημαίνει ότι κάνει ακριβώς αυτό, ότι πιστεύει ως αληθινές αυτές τις κατηγορίες, ενώ το θέμα ήταν να τις κατακρίνει και να δει τις αιτίες που οδήγησαν σε αυτές.

Οπότε το σχήμα πάει ως εξής: εκείνη μελετώντας την ιστορία της δαιμονοποίησης της γυναικείας φύσης στον μεσαίωνα, πιστεύει ότι είναι όντως κακιά η φύση της. Στη συνέχεια η Μαρία Ρεπούση που βλέπει σε μια ταινία αυτή την ιστορία πείθεται και εκείνη με τη σειρά της ότι η φύση της πρωταγωνίστριας είναι κακιά.

Αλλά αν η πρωταγωνίστρια έχει τις δικαιολογίες της («σατανική φύση», γαρ), η Μαρία Ρεπούση τι δικαιολογία έχει; Μήπως -και συγγνώμη που το τραβάω, αλλά εδώ τα στοιχεία αρχίζουν και βοούν- είναι κι εκείνη (γυναίκα, γαρ) σατανική φύση;

«Αυτός, παιδί του διαφωτισμού και της ψυχανάλυσης, παρά την άρνησή του να δεχθεί την πραγματική φύση της Εύας του και αφού δεν μπορεί να την ελέγξει, δεν έχει παρά να την κάψει, όπως κάμποσα χρόνια πριν έκαναν οι πρόγονοί του».

Αυτός, ο άνθρωπος αυτός, όπως και στην περίπτωση των Αγγελίδη - Βαλντέν, όχι μόνο αθωώνεται πλήρως για το χαμό του παιδιού, για τον οποίο κρίνουν οι τρεις σχολιάστριες πως φταίει μοναχά εκείνη, αλλά αθωώνεται όπως φαίνεται και για το στραγγαλισμό της γυναίκας του και για το εν συνεχεία κάψιμό της. Εκείνος είναι που κλιμακώνει την βία στην πιο ακραία μορφή της, εκείνος είναι που τη σκοτώνει χωρίς να είναι δεδομένο ότι το κάνει σε αυτοάμυνα ή μόνο για να προστατέψει τη ζωή του, εκείνος στη συνέχεια την καίει. Αλλά αυτός προφανώς τίποτα το σατανικό δεν κάνει, τίποτα το ανορθολογικό, τίποτα το παρανοϊκό, τίποτα το επιλήψιμο. Και πώς αλλιώς, αφού η «πραγματική φύση» εκείνης ήταν τελικά διαβολική, άρα δικαίως κάηκε. Άρα, επαναλαμβάνω, ποιός ενοχοποιεί ποιόν και ποιός αθωώνει ποιόν; Ο σκηνοθέτης ή ο τρόπος που βλέπει την ταινία η Ρεπούση;

«... ο καλλιτέχνης δεν κρίνεται μόνο για τον τρόπο που υπηρετεί τις εμμονές του, αλλά και για τις εμμονές του τις ίδιες. Εχουμε δικαίωμα να αρνηθούμε τις εμμονές εκείνες που μας προσβάλλουν, ακόμη και αν η φόρμα τους είναι πρωτοποριακή. Εχουμε δικαίωμα να αποζητούμε την απελευθερωτική σημασία της τέχνης και να αναρωτιόμαστε αν είναι τέχνη αυτό που κάνει ο Τρίερ».

Κι εγώ με τη σειρά μου έχω δικαίωμα να αναρωτηθώ: εάν στην περιβόητη ιδεολογική μάχη της Ιστορίας της Έκτης, την πλευρά της προόδου, των φωτών και των ανοιχτών μυαλών, εκπροσώπησε το μυαλό της Μαρίας Ρεπούση, μήπως πρέπει να αυτοπυρποληθούμε όλοι μαζί, αφού τελικά λίγο πολύ όλοι έχουμε πουλήσει το μυαλό μας στο διάβολο των ιδεοληψιών μας;