Σαν βγω απ' αυτήν τη Ντάουνινγκ Στριτ

Ι) Η μακιγιαρισμένη απογύμνωση μιας ιδέας

Εμβληματική ατάκα της Μάργκαρετ Θάτσερ ήταν αυτή με την οποία διακήρυσσε πως δεν υπάρχει κοινωνία: (Η ακριβής φράση: «Περάσαμε μια περίοδο όπου πάρα πολλά παιδιά και ενήλικοι είχαν σχηματίσει την εξής εντύπωση: Έχω ένα πρόβλημα; Είναι δουλειά της κυβέρνησης να ασχοληθεί μαζί του. Έχω ένα πρόβλημα; Θα πάω να πάρω ένα επίδομα για να το αντιμετωπίσω. Είμαι άστεγος; Η κυβέρνηση πρέπει να με στεγάσει κάπου. Κι έτσι ρίχνουν τα δικά τους προβλήματά πάνω στην κοινωνία. Ποιός είναι όμως η κοινωνία; Δεν υπάρχει αυτή η έννοια, δεν υπάρχει κοινωνία. Υπάρχουν μεμονωμένοι άντρες και γυναίκες, όπως υπάρχουν και οικογένειες. Και καμιά κυβέρνηση δεν μπορεί να κάνει τίποτα, παρά μόνο μέσω των ανθρώπων. Και οι άνθρωποι πρέπει να κοιτάζουν πρώτα απ' όλα τους εαυτούς τους. Αποτελεί καθήκον μας να φροντίζουμε τους εαυτούς μας και ύστερα να βοηθάμε και το γείτονά μας. Στη ζωή υπάρχει αμοιβαιότητα και οι άνθρωποι έχουν κατά νου μόνο τα δικαιώματά τους, χωρίς να έχουν κατά νου ότι έχουν και υποχρεώσεις»).

Η ατάκα αυτή δεν έχει θέση στη «Σιδηρά Κυρία», σε αντίθεση με μια άλλη: «Πρόσεχε τις σκέψεις σου γιατί γίνονται λόγια, τα λόγια σου γιατί γίνονται πράξεις, τις πράξεις σου γιατί γίνονται συνήθειες, τις συνήθειες γιατί γίνονται ο χαρακτήρας σου και τον χαρακτήρα σου γιατί γίνεται το πεπρωμένο σου». Μολονότι μοιάζει να αποτελεί σοφία της Θάτσερ, όχι μόνο δεν είναι δική της, αλλά δεν είναι καν της σεναριογράφου. Πρόκειται για προϋπάρχον γνωμικό. Δεν είναι απαραίτητα προς ψόγο αυτό, αφού δικαιούται ο σεναριογράφος να κλέψει λόγια και να τα βάλει στο στόμα του χαρακτήρα του, εφόσον θεωρεί ότι τον καθρεφτίζουν. Πώς τον καθρεφτίζουν; Η πολύ γερασμένη Θάτσερ τα λέει στον γιατρό που την εξετάζει για την επιδεινούμενη άνοιά της (βλέπει τον μακαρίτη άντρα της, συνομιλεί μαζί του) και τα συμπληρώνει: «Γινόμαστε λοιπόν αυτό που σκεφτόμαστε. Κι εγώ σκέφτομαι ότι είμαι καλά, άρα είμαι και καλά». Εκτός από κοινωνία, δεν υπάρχει και άνοια, την ξεπερνάω μόνη μου, σκέφτομαι ότι είμαι καλά, συνεπώς μπορώ να διώξω το φάντασμα του αντρός μου απ' το κεφάλι μου.

Ο ψόγος λοιπόν αρχίζει όταν αυτό το καθρέφτισμα της ατομικής ευθύνης, της ατομικής υποχρέωσης, του "βασίζομαι στις δικές μου δυνάμεις", χρησιμοποιείται για να εξωραϊσει ερμηνευτικά μια ιδεολογία που έχει συγκεκριμένα πολιτικά αποτελέσματα. Ποιός μπορεί να διαφωνήσει ότι πρώτα απ' όλα εμείς οι ίδιοι οφείλουμε να κάνουμε ό,τι μπορούμε για να τα καταφέρουμε στη ζωή; Ό,τι όμως είναι επαινετό ως αρχή στο ατομικό επίπεδο, γίνεται εντονότατα προβληματικό στο κοινωνικό επίπεδο, όταν δηλαδή έρχεσαι να εφαρμόσεις μια πολιτική που δεν σε ενθαρρύνει απλώς να πάρεις τις τύχες σου στα χέρια σου, αλλά σου λέει "πάρε τες επιτυχώς ή κόψε τον λαιμό σου". Η Θάτσερ δεν είναι ένας άνθρωπος που απλά πίστεψε πως ο καθένας μπορεί να τα καταφέρει μόνος του, είναι ένας άνθρωπος που εφάρμοσε πολιτικές, με τις οποίες αφενός καθιστούσε σε μεγάλη μάζα ανθρώπων εξαιρετικά δύσκολο να τα καταφέρει μόνη της και αφετέρου (και κυρίως) σου εξηγούσε ότι έτσι και δεν τα καταφέρεις μόνος σου, αλίμονό σου. Είναι δύο εντελώς διαφορετικά πράγματα.

ΙΙ) Αγιογραφία - Ανοιογραφία - Ανορθογραφία

Παρά ταύτα θα είναι άδικο να ισχυριστεί κανείς πως η ταινία συνιστά "αγιογραφία" της Θάτσερ. Και μάλλον θα ήταν σχεδόν αδύνατο να αγιογραφήσει μια φιγούρα τόσο αμφιλεγόμενη και τόσο έντονα μισητή από μεγάλο τμήμα του λαού που κυβέρνησε. Είναι όμως "ανοιογραφία", είναι δηλαδή το πορτρέτο της Θάτσερ σε κατάσταση άνοιας. Εγείρουν κάποιοι την ένσταση πως το να απεικονίζεις σε αυτήν την κατάσταση ένα πρόσωπο που ακόμα βρίσκεται εν ζωή συνιστά ηθική ανορθογραφία. Το σίγουρο είναι πως πρόκειται για καλλιτεχνική ανορθογραφία. Γιατί τι νόημα έχει σε μια ταινία που αφορά μια γυναίκα η οποία σημάδεψε την Ιστορία της χώρας της (και όχι μόνο της δικής της χώρας), να μην βλέπουμε παρά ελάχιστη από την Ιστορία αυτή; Ενδιαφέρον στην Θάτσερ έχει η Θάτσερ και κυρίως όσα έκανε, όχι μια γριά γυναίκα σε σύγχυση. Γιατί να σπαταλιέται μια ταινία για την Θάτσερ με αυτόν τον τρόπο; Εν πάση περιπτώσει, αν θες να επικεντρώσεις στην έκπτωση από τη δύναμη, δείξε αυτό και τίποτα άλλο. Όχι αυτό το κακοσυναρμολογημένο και μπάσταρδο πράγμα, που είναι λίγο η ιστορία της ανόδου και της εξουσίας και λίγο η άνοια, κι όλα αυτά χωρίς δραματουργικό μίτο να τα ενώνει, με τα χρόνια της άνοιας να είναι βαρετά κι αδιάφορα, και τα χρόνια της ανόδου και της εξουσίας να είναι άδεια από πολιτική και γεμάτα από χάσματα.

Από εκεί που είναι κοπελίτσα που πρωτοεκλέγεται βουλευτής μεταφερόμαστε στην Στριπ - Θάτσερ. Τώρα είναι Υπουργός Παιδείας, δυο λεπτά αργότερα βάζει υποψηφιότητα για Πρόεδρος του κόμματος της, κι όχι μόνο κερδίζει, αλλά γίνεται και Πρωθυπουργός. Η δημοτικότητά της είναι στα τάρταρα, οι υπουργοί της της λένε να μαλακώσει την πολιτική της λιτότητας σε καιρό ύφεσης, αλλά εκείνη μένει σταθερή στις αρχές της. Να τη και η τόσο γνώριμή μας ιδέα του λαϊκισμού όλων εκείνων που φοβούνται το πολιτικό κόστος, ενώ η ίδια μένει ακλόνητη στις ιδέες της. Ωστόσο αν το να παραμένεις σταθερός στις πολιτικές σου ιδέες είναι εκ πρώτης όψεως αρετή, το να το εξετάζουμε μόνο του, χωρίς να εξετάζουμε παράλληλα το τι ακριβώς πρεσβεύουν αυτές οι ιδέες, είναι σόλοικο: θα μπορούσε υπό αυτήν την έννοια να έχει μια χαρά εφαρμογή και στον Χίτλερ. Σώζει την καριέρα της επειδή η αργεντίνικη χούντα εισβάλλει στα Φόκλαντς. Πάλι όλοι πέφτουν να της πουν ότι τα νησιά είναι πολύ μακριά, είναι πολύ ασήμαντα και είναι πολύ ακριβό να πάει να κάνει πόλεμο, αλλά εκείνη το διακηρύσσει: αν δεν στηριχθούμε στις αρχές μας, τότε πού θα στηριχθούμε βρε κουτά; Η ταινία όμως που φροντίζει να κάνει επίκληση της χούντας της Αργεντινής, ξεχνά να πει ότι με άλλες χούντες η Θάτσερ δεν είχε προβλήματα: απευθυνόμενη το 1999 στον Πινοσέτ, τον Χιλιανό δικτάτορα είχε πει, ενώ ήδη είχε ζητηθεί η έκδοσή του από την Αγγλία για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, πως γνωρίζει καλά ότι εκείνος «είχε φέρει την δημοκρατία στην Χιλή και δημιούργησε ένα σύνταγμα κατάλληλο για την δημοκρατία». Αναφερόμενη δε στο ANC του Νέλσον Μαντέλα (και με τον ίδιο τον Μαντέλα ακόμα στην φυλακή) δήλωνε, με την πολιτική αντίληψη που την διέκρινε το 1987, πως επρόκειτο για «τυπική τρομοκρατική οργάνωση... Οποιοσδήποτε πιστεύει πως πρόκειται ποτέ να διοικήσει την Νότιο Αφρική ζει στον κόσμο του».

ΙΙΙ) Μέριλ Στριπ

Αν το αποτέλεσμα της τελικής μεταμόρφωσης της Μέριλ Στριπ σε Θάτσερ οδηγεί σε ένα αποτέλεσμα που κατά κάποιο τρόπο θυμίζει φυσιογνωμικά και τις δύο, υπάρχει ωστόσο μια απόλυτα εύγλωττη διαφορά: Και μόνο που βλέπεις σε φωτογραφίες το πρόσωπό της αληθινής Θάτσερ αγριεύεσαι. Και μόνο που βλέπεις τη Στριπ - Θάτσερ μαλακώνεις. Όχι, δεν πρόκειται για υποκριτική αποτυχία, αλλά για ένα όριο πέραν της υποκριτικής τέχνης, ένα όριο ενστικτώδους αντίδρασης σε αυτό που εκπέμπει ο άλλος άνθρωπος. Γιατί αν μιλάμε για τα όρια της υποκριτικής τέχνης, μπορεί να μην έχουμε εξ αντικειμένου τη δυνατότητα να γνωρίζουμε αν η Στριπ είναι η κορυφαία ηθοποιός όλων των εποχών, μπορούμε όμως άφοβα να ισχυριστούμε ότι είναι η κορυφαία κινηματογραφική ηθοποιός όλων των εποχών.

ΙV) To φάρμακο

"Το φάρμακο είναι σκληρό αλλά θα αποδώσει". Το ακούς Κυριακή βράδυ από τη Θάτσερ - Στριπ στο σινεμά για την Μεγάλη Βρετανία του 1981, Δευτέρα βράδυ στην τηλεόραση από τον Βεστερβέλε για την Ελλάδα του 2012. Οικονομίες ασθενείς και κοινωνίες που νοσούν, εάν βέβαια κάνουμε την παραχώρηση και δεχθούμε ότι υπάρχει αυτό το πράγμα που λέγεται κοινωνία. Ίσως υπάρχει μόνο ως νόσος.

(Kείμενο γραμμένο για το ελculture)