Η Ψυχή στη Γλώσσα

Ο Γιάννης Οικονομίδης στο «Σπιρτόκουτο» (δες το σε DVD) και την «Ψυχή στο Στόμα» (δες την στο σινεμά) δεν σκηνοθετεί απλώς, αλλά συλλαμβάνει και φτιάχνει έναν κόσμο ολότελα δικό του, ολότελα αναγνωρίσιμο ως δικό του: ο Γιάννης Οικονομίδης είναι δηλαδή δημιουργός· όποιος δοκιμάσει να τον μιμηθεί είναι σχεδόν σίγουρο πως θα αποτύχει. Ωστόσο, ενώ οι ταινίες του δεν προσφέρονται για αντιγραφή, ανοίγουν διάπλατα ένα παράθυρο επιρροής σε όσους γράφουν διαλόγους στα ελληνικά, καθώς αποτυπώνουν με τον πλέον διαυγή τρόπο το πώς μιλάει ο νεοέλληνας.

Ναι, έτσι μιλάει ο νεοέλληνας και όχι μόνον ο νεοέλληνας των δυτικών συνοικιών. Τα ασταμάτητα μπινελίκια, που πέφτουν σαν ριπές πολυβόλου καθ' όλη τη διάρκεια και των δύο ταινιών, δεν εκφέρονται κατ΄εξαίρεση και σε στιγμές εκνευρισμού από το στόμα το δικό μου και το στόμα της συντριπτικής πλειοψηφίας των αρσενικών από μια ηλικία και κάτω· τα μπινελίκια είναι το ψωμοτύρι του προφορικού μας λόγου, αφού ο προφορικός λόγος των αρσενικών έχει πλέον συνδεθεί άρρηκτα μαζί τους. Κάθε άλλο παρά τυχαίο είναι ότι ο Οικονομίδης έδινε στους ηθοποιούς του το γενικό πλαίσιο της κάθε σκηνής και το τι ακριβώς θα έλεγαν το δούλευαν όλοι μαζί, προκειμένου ο λόγος να βγει φυσικός και ρέων.

Και όσο παράδοξο κι αν ακουστεί, η γλώσσα του Σπιρτόκουτου και της Ψυχής είναι γλώσσα που χαίρεσαι να την ακούς, γιατί ακριβώς είναι γλώσσα αληθινή και αυθεντική, γλώσσα που στερείται μεν κάθε καλλιέπειας και ωραιότητας, αλλά ίσως ένα μεγάλο πρόβλημα στην απόδοση του προφορικού λόγου στα έργα τέχνης είναι αυτό, η προσπάθεια δηλαδή να κάνουμε τους ήρωες να μιλήσουν όσο όμορφα γράφουμε ή όσο όμορφα θα θέλαμε να μιλούν. Δεν πρόκειται όμως απλά για μπινελίκια. Πρόκειται για μπινελίκια που σχεδόν ραπάρονται, που επαναλαμβάνονται με μουσικότητα, πρόκειται για την Μεγάλη Συμφωνία των Βωμολοχιών. Κάθε διάλογος αρχίζει και τελειώνει εκεί που πρέπει, διαρκεί όσο πρέπει, οι βρισιές λέγονται με τον τονισμό των συλλαβών που τους πρέπει.
Ξεκινώντας από τον ρεαλισμό, ο Οικονομίδης φτάνει σχεδόν στο στυλιζάρισμα των βρισιών, χωρίς όμως να χάνεται ποτέ η αίσθηση της αυθεντικότητας: είναι σαν να έχει χαμηλώσει η ένταση από όλους τους υπόλοιπους ήχους της καθημερινότητας και να έχει αυξηθεί η ένταση του προφορικού λόγου, του λόγου του σπαρμένου με τους πούτσους, τα γαμάω και τα μαλάκα.
Και στις δύο ταινίες ο Οικονομίδης αντιπαραβάλλει τον ασφυκτικό του κόσμο με τον κόσμο της τηλεόρασης: δυο όψεις της νεοελληνικής κοινωνίας διαφορετικές όσο το έγκαυμα με την τσιχλόφουσκα. Κι ενώ προφανώς η τηλεοπτική τσιχλόφουσκα δεν έχει να κάνει σε τίποτα με το σήμερα της Ελλάδας που θέλει να αναπαραστήσει, το ερώτημα είναι αν το έγκαυμα του Οικονομίδη το αποδίδει τελικά πιστά το σήμερα της Ελλάδας.
Επικρατεί άραγε τέτοια ασφυξία; Τέτοια επιθετικότητα; Τέτοιος αλληλοσπαραγμός;
Ασφαλώς και είναι υπαρκτά αυτά τα στοιχεία, αλλά πιστεύω ότι και εδώ είναι σαν να έχει χαμηλώσει η ένταση από όλες τις υπόλοιπες συναισθηματικές συνιστώσες των ανθρώπινων σχέσεων και να έχει αυξηθεί η ένταση σε ό,τι ζοφερό.
Ωστόσο έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε ταινίες που παρουσιάζουν τη ζωή καλύτερη απ' ό,τι είναι· παρηγοριόμαστε υποτίθεται έτσι, παραμυθιαζόμαστε, ξεφεύγουμε. Αν στο σινεμά του Οικονομίδη πράγματι η ζωή παρουσιάζεται χειρότερη απ΄ό,τι είναι, η διαφυγή μπορεί να έρθει όχι στην μεγάλη οθόνη, αλλά μόλις αυτή σβήσει, μόλις γυρίσεις και δεις δίπλα σου έναν άνθρωπο που δεν θα σε μπινελικώσει, που δεν θα θελήσει να σε πατήσει χάμω, που δεν θα θελήσει να σε ξεφτιλίσει, αλλά να σε ανεβάσει.