Casus Belli

Ο Γιάννης Αναστασάκης είναι μια από τις χαρακτηριστικές μορφές του κινηματογραφικού κόσμου του Γιάννη Οικονομίδη. Στην «Ψυχή Στο Στόμα» τη βγάζει σε ένα παγκάκι, παρέα με τον Ερρίκο Λίτση, κατηγορώντας με βρισιές τον κόσμο όλο, για τον οποίο πια (και ιδίως για την πρώην γυναίκα του) είναι αόρατος. Κάποια στιγμή ο Λίτσης τρέχοντας αλλόφρων θα πέσει πάνω του και θα τον ρίξει κάτω. Δεν τον είδε, είναι ο μόνος στην τροφική αλυσίδα που βρίσκεται πιο κάτω από εκείνον, κι έχει έτσι την πολυτέλεια να μην τον βλέπει.

Στον «Μαχαιροβγάλτη» μετατρέπεται από θύμα σε θύτης. Μεθυσμένος βγαίνει αγκαλιά με μια γυναίκα βράδυ από ερημικό μπαρ της Δυτικής Αττικής. Την τραβάει σε ένα ξέφωτο, την χτυπάει άσχημα, την παρατάει πεσμένη κάτω, φεύγει και ζητά και τα ρέστα από τον κατά λάθος αυτόπτη μάρτυρα, εξηγώντας του πως «Αγαπάει και Γαμάει».

Τις τελευταίες εβδομάδες έφυγε από τα παγκάκια και τα ξέφωτα και εγκαταστάθηκε σε σπιτικό καναπέ. Μαζί και στα δικά μας σπίτια. Εξηγεί ότι υπάρχουν πιο ακριβά σούπερ μάρκετ από τον «Βασιλόπουλο». Προτιμώ να τον σκέφτομαι όχι σαν ξεδοντιασμένη και νοικοκυρεμένη αντιδιαστολή των δύο λούμπεν ηρώων του Οικονομίδη, αλλά σαν φυσική τους επέκταση. Είναι ο τύπος στο παγκάκι που τον ξαναπήρε πίσω η γυναίκα του. Είναι ο τύπος στο ξέφωτο που τον συγχώρησε η γυναίκα την οποία τσάκισε στο ξύλο (όπως η Φωτεινούλα έναν ήρωα της «Ψυχής Στο Στόμα»).

Και τώρα, οικόσιτος και ξεμέθυστος, έχει αναπτύξει πια σωστή καταναλωτική συνείδηση, συγκρίνοντας τιμές στα σούπερ μάρκετ, προσόν εντελώς απαραίτητο στους καιρούς της κρίσης, προσόν η έλλειψη του οποίου ευθύνεται άλλωστε για το ότι οι τιμές στην Ελλάδα είναι τόσο ακριβότερες από άλλες χώρες της Ε.Ε, αφού αν και όπου υπάρχουν καρτέλ ή καπέλα, δεν μπορεί να κατηγορηθεί ο ελεύθερος ανταγωνισμός, αλλά είτε το άθλιο κράτος με τους ανεπαρκείς εποπτικούς μηχανισμούς του, είτε το ανέμελον της φυλής στα χρόνια του πάρτι, όταν το γρεκέικο ψώνιζε τυριά και γάλατα χωρίς να κάνει έλεγχο αγοράς.
Μέσα σε ένα σούπερ μάρκετ ξεκινά και το «Casus Belli», η μικρή μήκους ταινία του Γιώργου Ζώη που ξεκίνησε να προβάλλεται στην Αθήνα μαζί με το «Αttenberg» στα μέσα Δεκέμβρη. Από το καρότσι που υπερφισκαρισμένο οδηγείται στην ουρά του ταμείου, περνάμε σε μια σειρά από ουρές (σε νυχτερινά κέντρα, εκκλησίες, γκαλερί, προπατζήδικα, ΑΤΜ), όπου το πρώτο πρόσωπο της τελευταίας γίνεται το τελευταίο της επόμενης, έτσι ώστε να έχουμε να κάνουμε με μια ουρά, μια ουρά που οδηγεί στο τέλος της σε ένα συσσίτιο Ο σκηνοθέτης μιλά για καταναλωτικές ουρές και την τελευταία ουρά, την ουρά της επιβίωσης, στην οποία οι άνθρωποι δεν γεννήθηκαν εκεί, αλλά εξέπεσαν από τις προηγούμενες. Λέει επίσης ότι στα γυρίσματα ήρθαν στην ουρά του συσσιτίου ένας πατέρας με την κόρη του, νομίζοντας πως πρόκειται για αληθινό συσσίτιο. Κάτι σαν τον τύπο που μισοκοιμόταν αγκαλιασμένος με ένα παιδάκι σήμερα, κάπου στην Πανεπιστημίου.

Όταν η ουρά του συσσιτίου προχωράει, φτάνει σε έναν πενηντάρη που φοράει αυτό το σκουφί και αυτά τα ρούχα. Οι μερίδες τελειώνουν, τα ρολά κατεβαίνουν, δεν πρόλαβε να φάει. Θυμώνει, αρχίζει να βαράει τα ρολά. Και μετά γυρνά πίσω, μας δείχνει το πρόσωπό του, ενώ σπρώχνει την ουρά προς τα πίσω και αυτή με τη σειρά της παρασύρει την προηγούμενη και ούτω καθεξής. Αν πέσει ένας, θα πέσουν όλοι, προειδοποιεί το σλόγκαν της ταινίας.

Οι ενδυματολογικές ομοιότητες είναι τρομακτικές.

Την πρώτη μόλις εβδομάδα προβολής της ταινίας, βλέπουμε το πρόσωπο του πενηντάρη στις τηλεοράσεις μας και στους υπολογιστές μας. Τα κομμάτια του κοινωνικού ντόμινο πέφτουν, και το συζητάμε όσο θέλουμε αν πέφτουν δίκαια ή άδικα, πάντως το καθοριστικό δεν είναι το δίκαιο ή το άδικο, αλλά το αυτόματο της πτώσης τους. Ο σκηνοθέτης εξηγεί πριν καν τα γεγονότα συμβούν: το θέμα της ταινίας αφορά το πέρασμα από τη διαβίωση στην επιβίωση, από την τάξη στην αταξία και από το άτομο στο σύνολο, ένα ζήτημα εγγενώς πολιτικό. Καλώς ή κακώς οι κρίκοι της κοινωνικής αλυσίδας είναι αλληλένδετοι.

Υπό αυτήν την έννοια δεν έχει σημασία αν ο τύπος με το σκουφί είναι συσσιτιούχος ή στην πραγματικότητα λυμαίνεται μια ΔΕΚΟ. Γιατί ό,τι από τα δύο και αν είναι, δεν παύει σε ατομικό επίπεδο η πράξη του να είναι όχι απλά παράνομη αλλά και ανήθικη. Οι απόλυτα καταδικαστέες ατομικά πράξεις όμως δεν πρέπει να μας εμποδίζουν να βλέπουμε ταυτόχρονα και τη μεγαλύτερη εικόνα, την εικόνα που βλέπει πολύ πιο διαυγώς και πολύ πιο έγκαιρα η τέχνη: αν πέσει ένας που δεν έχει πια να φάει, μπορεί να πέσουμε και όλοι εμείς που τα τρώγαμε ως τώρα μαζί του.

Καλά όλα αυτά, αλλά μήπως η επόμενη μεγάλη εικόνα είναι ο φασισμός; Ίσως. Αλλά το αν θα έρθει ή δεν θα έρθει, δεν θα εξαρτηθεί από το πόσο θα καταδικάσουμε την ατομική πράξη, δεν θα εξαρτηθεί καν από το πόσο καθαρά θα δούμε το κοινωνικό της πλαίσιο. Θα εξαρτηθεί από το πόσοι δεν θα έχουν στο μέλλον να φάνε και από το πώς θα αντιδράσουμε στο ενδιάμεσο όλοι εμείς που έχουμε ακόμα να φάμε· πώς θα αντιδράσουμε σε αυτό ακριβώς το θέμα, στο θέμα της εξάπλωσης της φτώχειας, πόσο θα το διευκολύνουμε, πόσο θα το νομιμοποιήσουμε, στο όνομα ποιάς ανώτερης αρχής και επίσης ποιού πρακτικού σκοπού, πώς θα μας νοιάξει αυτό εξίσου, αν όχι και περισσότερο, από την αυτονόητη καταδίκη της βίας.